خبرگزاری فارس، 27 شهریور 1403
چند نفر از بچه ها در یک فضای مخصوص نمایش که در گوشه حیاط قرار دارد، مشغول تمرین نمایشی هستند که قرار است هفته بعد در مراسم مدرسه اجرا کنند. در یک گوشه هم بچه ها و مربی یکی از کلاسها زیراندازی انداخته اند و مشغول انجام تمرینهای درسی خودشان در فضای آزادند. در یک گوشه دیگر هم یک مربی با بچه های کلاس خودشان، به صورت یک حلقه روی نیمکتهای یک آلاچیق نشسته و مشغول بحث در مورد یک موضوع درسی‌اند. این آلاچیق را چند ماه قبل دو تا از کلاسها با نی و چوبهای دورریز یک کارخانه نجاری درست کرده اند.این فقط یک مثال است. مثالی که تصویری را که به صورت پیش فرض از مدرسه و برنامه کلاس و تدریس بصورت متعارف داریم، نقض کرده و بر هم می زند. پیش فرضی که متولیان تحول نظام آموزشی، آن را به عنوان پیش فرضی لایتغیر باور کرده، و هر گونه اقدام تحولی را با مفروض گرفتن همان تصویر پیش فرض، برنامه ریزی می کنند. به همین دلیل اقدامات تحولی هم در اطراف همان تصویر پیش فرض دور زده، و نمی تواند از آن دور شود.
اشاره
در سلسله یادداشتهائی، به ریشه یابی و کالبد شکافی مشکلات ماهوی نظام تعلیم و تربیت پرداخته بودیم، تا ان شاء الله به تدریج به طیف راه حلهای ممکن نیز بپردازیم. این قسمت دوم از هفتمین بخش از این یادداشتها است. این یادداشت در دی ماه 98 منتشر شده بود، که هنوز مصداق آن برای بازنشر وجود دارد. در قسمت قبلی، تصویری متعارف و متداول از مدارس را ترسیم کردیم، و به برخی از چالشهائی که مدارس ما در این تصویر با آن مواجهند اشاره کردیم.نظم ماشینی، اطاعت کورکورانه، تخریب شخصیت شاگردان، درس خواندن بدون فهمیدن و انگیزه برای یادگرفتن، تدریس، تحکم کتاب درسی، درسِ خواندنی و نه یادگرفتنی، برخی از نمونه هائی از این چالشها و ویژگیهای مدرسه متعارف است. و خلاء همکاری و کار گروهی، کاربرد، مبتنی بودن بر نیاز، مسئله محوری، پوشش نیازهای زندگی واقعی بچه ها، درگیر شدن بچه ها با جامعه، و ایفای نقشهای اجتماعی و نظایر آن، به عنوان نمونه هائی از مطالبات از الگوی مدرسه، به شدت به احساس می شود. در این قسمت، نشان می دهیم که این، تنها تصویر قابل ترسیم نیست. می توان ترسیم دیگری نیز داشت.
مدرسه ای متفاوت در مقابل مدرسه متعارف؛ مثالی نقض در مقابل پیش فرضی غلط
آیا آنچه که در قسمت قبلی دیدیم، تنها گونه ممکن الگوی فعالیتهای مدرسه ای است؟ برای آنکه نشان دهیم این باور از مدرسه به عنوان یک پیش فرض لایتغیر مخدوش است، و می توان مدرسه را به گونه های دیگری نیز ترسیم کرد، یک نمونه از محیط مدرسه ای دیگری را تصویر می کنیم.تصور کنید به مدرسه دیگری می روید. دیوارهای مدرسه کوتاه است، درهای مدرسه معمولا باز است، فضای مدرسه فضای سرسبزی است، در حدی که تصور می کنید به یک پارک وارد می شوید. مدرسه قبلا سالن یک کارخانه رنگ سازی متروکه در حومه شهری کوچک بوده است، که به همت اهالی برای مدرسه وقف و بازسازی شده است. بچه ها از خانواده هائی با طیفهای مختلفی از توانمندی مالی و فرهنگی در مدرسه حضور دارند.
بچه ها تقریبا در تمام ساعات در همه جای مدرسه در فعالیت هستند. ساختمانهای مختلفی با اشکال مختلف در محوطه مدرسه وجود دارد. وارد ساختمان اصلی می شوید. سالن بزرگی است که مانند یک نمایشگاه، در گوشه گوشه آن فعالیتهای مختلف و متنوعی در جریان است. همه جا موکت شده، و باید کفشهای خود را دم درب سالن در بیاورید و در جاکفشی منظمی که کنار درب قرار دارد، بگذارید. درگوشه گوشه سالن، شاگردان و معلمان گروه گروه مشغول به کار یا مطالعه اند، تعداد زیادی ایستاده اند، برخی جلوی میزهای بلندی ایستاده اند و کارشان را روی آن میزها انجام می دهند، و برخی هم پشت میز، یا روی نیمکتها و صندلی ها، و روی زمین نشسته اند.
هر کس با آرامش به کار خودش مشغول است. در عین این آرامش همه به صورت جدی مشغول به کارند؛ چون مسئولیتهای داده شده و کارهای واگذار شده به آنها به صورت جدی مورد حساب کشی واقع می شود، و هر کس باید کارهای واگذار شده به خود را سر موقع تحویل دهد. ضمن اینکه کارهای واگذار شده به هر نفر آنقدر زیاد است که فرصت زیادی برای بازیگوشی از نوع وقت تلف کنی وجود ندارد.
اکتشاف در آزمایشگاهی ارزان قیمت و کم خطر
در یک گوشه، آزمایشگاهی باز را در کنار سالن می بینید که با دیوار شیشه ای از سالن جدا می شود. تعدادی از شاگردان در آن با وسائل ساده و ارزان قیمت و بعضا دورانداختنی نظیر بطری و نخ و بادکنک و شلنگ مشغول به کار و آزمایش اند. برخلاف آزمایشگاههای متداول که به بچه ها می گویند: “به هیچ چیز دست نزنید”، و فقط یک آزمایش مشخص توسط معلم آزمایشگاه انجام می شود، بچه ها در این آزمایشگاه آزادانه وسائل مورد نیاز خود را برداشته و آزمایشهای متنوعی را انجام می دهند. بچه ها به صورت فردی یا در گروههای دو تا چهار نفره، آزمایشهای مختلفی را انجام می دهند و هر کسی به کاری مشغول است.
بچه ها گزارش آزمایشهای خود را روی تخته شاسی که در دست دارند ثبت می کنند، تا به مربی خودشان ارائه کرده و پس از تائید، در کلاسور خودشان ثبت و نگهداری کنند. آزمایشها یا در دروس روزمره بچه ها تعریف شده، و بچه ها به عنوان تمرین درسی باید آن را انجام دهند؛ یا به انتخاب خود بچه ها و با توجه به مسائلی که برای آنها ایجاد شده است، انجام می شود، که جزو گزارشهای آزمایشهای آزاد بچه ها ثبت می شود. هر کدام از شاگردان باید علاوه بر آزمایشهای ضروری، حداقل تعداد مشخصی آزمایشهای آزاد هم انجام داده و گزارش آن را به مربی شان ارائه کنند.
ضمنا برخی از بچه ها آزمایشها را با توجه به پروژه های کاری خودشان در کلاس، انجام می دهند. چند صد دستورالعمل آزمایشهای مختلف با همین وسائل ساده موجود در آزمایشگاه، بر روی دیوارها نصب شده و در کتابچه هائی روی میزهای آزمایشگاه قرار دارد. یک معلم آزمایشگاه، تمام وقت به بچه هائی که برای آزمایش مراجعه می کنند، برای انجام آزمایشهای خودشان کمک و راهنمائی می کند. همزمان بچه هائی از کلاسهای مختلف در آزمایشگاه حضور دارند. بچه های کلاسهای مختلف در زمان انجام کارتمرینهای خود، بر حسب تعریف مربی، نیاز و علاقه به آزمایشگاه مراجعه و کارهای خودشان را انجام می دهند و می روند.
هر کسی کار خودش
در یک گوشه دیگر سالن غرفه ای بزرگ است، که گروهی از بچه ها با مربی خود به صورت حلقه روی زمین نشسته و مشغول خواندن قرآن و گفتگو در مورد آیات هستند. مصحف قرآن، یکی از مهمترین کتابهای درسی شاگردان است، که روزانه مراجعات مکرری در تمام کلاسهای درسی بر حسب موارد ایجاد شده به آن دارند.
در یک گوشه دیگر سالن غرفه حجره مانند یک کلاس قرار دارد که با یک درگاه کوچک و بدون درب، از سالن جدا شده است. شاگردان پشت میزهای خود یا وسط زمین کلاس نشسته و مشغول کارهای خودشان هستند. کمی که دقت می کنید، یکی مشغول انجام تمرینهای کتاب درسی خود است، یکی کنار دیوار نشسته و تکیه داده و مشغول مطالعه یک کتاب علمی و یادداشت برداری است، چند نفر از بچه ها میزهایشان را به هم چسبانده و به صورت یک گروه مشغول انجام تمرینهای درس خود و بحث در مورد بسته آموزشی که مربی به آنها داده هستند، و خلاصه هر کسی به کاری مشغول است.
چند تا از بچه های کلاس هم الان در کلاس حضور ندارند و با هماهنگی مربی در آزمایشگاه یا در غرفه ها و یا در بخشهای دیگر مدرسه مشغول به کارند. مربی با یک گروه نشسته و به آنها در انجام تمرینهای درس کمک می کند. بعد از مدتی به سراغ گروه دیگر می رود. در این بین بچه هائی که سئوالی دارند به سراغ مربی رفته و از او کمک می گیرند. یکی از بچه ها حین انجام کارتمرینهای خود، سینی نان و کره و مربا را کنارش گذاشته و لقمه ای می خورد و در دفترش چیزی می نویسد. یکی دیگر از بچه ها هم که کمی خسته شده، با هماهنگی با مربی، به بوفه بدون فروشنده مدرسه در سالن رفته، سیبی را برداشته، در دفتر خرید ثبت کرده، به کلاس بر می گردد و حین انجام تمرینهای خود، سیب را گاز می زند.
از این کلاس بیرون می روید و به کلاس دیگری که به همین صورت در گوشه دیگری از سالن قرار دارد، وارد می شوید. بچه ها و مربی همه به صورت یک حلقه روی زمین نشسته، و در مورد موضوعی بحث و گفتگو می کند. پس از نیم ساعت گفتگوی آنها تمام شده و پخش و پلا شده و آنها هم نظیر کلاس قبلی در گروههای مختلف مشغول انجام کارهای خودشان می شوند. در کلاس دیگر یک فیلم مستند با پروژکتور پخش می شود و بچه ها در گوشه گوشه کلاس نشسته و فیلم را نگاه می کنند و در دفترشان چیزهائی یادداشت می کنند. گهگاه یکی از شاگردان که این مستند را او در بخش پروژه درسی خودش انتخاب کرده، فیلم را نگه می دارد و در مورد آن صحنه فیلم توضیح می دهد و معلم نیز به او در این بحث کمک می کند. بقیه بچه ها هم در هنگام پخش فیلم نکاتی را مطرح می کنند. از کلاس خارج می شوید.
همراهی در چشیدن لذت هنر
در گوشه ای از سالن، در فضائی نظیر یک غرفه که با چند دیواره کوتاه و بدون درب از محوطه سالن جدا شده، یک استاد خطاط پشت میز بزرگی نشسته و با لذت مشغول نوشتن خط بر یک لوح کاغذی است. چند شاگرد هم پشت سر آن استاد خطاط ایستاده و طریقه نوشتن و لذت بردن او را نگاه می کنند. چند شاگرد دیگر هم دور میز نشسته و مشغول نوشتن و تمرین هستند. هر از چند گاهی استاد نکاتی را به بچه هائی که ایستاده اند توضیح می دهد.
گهگاه هم بچه هائی که مشغول نوشتن هستند، نوشته خودشان را به استاد نشان داده و استاد در مورد آن نکاتی می گوید. یکی از بچه ها به ساعت نگاه می کند و می گوید: “جلسه مان شروع شد”، و با عجله وسایلش را جمع کرده، خداحافظی کرده و به کلاسش می دود. بقیه هنوز مشغول به کارند. این استاد چند ساعت به همین نحو همینجا مشغول به کار است؛ و بچه های مختلفی می آیند و مدتی در غرفه او درگیر می شوند و می روند.
چند غرفه دیگر هم در گوشه های دیگر سالن و راهروها هست که به همین صورت، اساتیدی با مهارتهای مختلف نظیر نقاشی، الکترونیک، نجاری، قالی بافی، فن بیان و سخنوری، قصه خوانی و قصه گوئی، روزنامه نگاری، عکاسی، نمایش عروسکی و نظایر آن مشغول به کارند و بچه ها هم در این غرفه ها پراکنده و در حال فعالیتند. چندین نفر هم میان غرفه باز کتابخانه که کنار سالن قرار دارد، ایستاده و نشسته و خوابیده مشغول مطالعه اند.
میدانی پر تلاش برای کارهای متنوع
در محوطه ورودی سالن یک تراریوم شیشه ای پرورش حیوانات قرار دارد که چند نفر از بچه ها با یک مربی در آن مشغول نگهداری از چند خرگوش و خوکچه هندی و جوندگان دیگر هستند. از سالن بیرون می روید، در فضای سبز مدرسه، عده زیادی از بچه ها مشغول باغبانی و کشت و کار در باغچه ها هستند. عده ای هم در حوض پرورش ماهی، مشغول نگهداری و تمیزکردن و غذا دادن به ماهی ها هستند.
چند نفر از بچه ها در یک فضای مخصوص نمایش که در گوشه حیاط قرار دارد، مشغول تمرین نمایشی هستند که قرار است هفته بعد در مراسم مدرسه اجرا کنند. در یک گوشه هم بچه ها و مربی یکی از کلاسها زیراندازی انداخته اند و مشغول انجام تمرینهای درسی خودشان در فضای آزادند.
در یک گوشه دیگر هم یک مربی با بچه های کلاس خودشان، به صورت یک حلقه روی نیمکتهای یک آلاچیق نشسته و مشغول بحث در مورد یک موضوع درسی‌اند. این آلاچیق را چند ماه قبل دو تا از کلاسها با نی و چوبهای دورریز یک کارخانه نجاری درست کرده اند. در آنطرف باغ، چند نفر از بچه ها مشغول ساخت یک ساعت و تقویم آفتابی هستند؛ این پروژه آنها چند ماه است که آنها را درگیر کرده، و هر روز باید در ساعت مشخصی، برای ثبت زاویه خورشید در روز مذکور و علامت گذاری، در اینجا حاضر باشند.
تعدادی از بچه ها در زمینهای ورزشی یا محوطه مدرسه مشغول بازی و ورزش هستند. حین بازی ناگهان بچه ها نگاهی به ساعت دیواری حیاط می اندازند و بازی را رها کرده و دوان دوان خودشان را به کلاس می رسانند، برای اینکه فرصت بازیشان تمام شده و کلاس بعدی شان در حال شروع شدن است. چند تا از شاگردان به همراه یک بنا مشغول بنائی و ساختن یک اتاق در کنار ساختمان هستند، که قرار است به عنوان یک کلاس جدید به مجموعه اضافه شود.
بسیاری از اتاقهای ساختمان توسط خود شاگردان، ساخته شده و به سوله اصلی کارخانه رنگ اضافه شده است. چند نفر دیگر از شاگردان هم مشغول رنگ کردن دیوار داخلی مدرسه، و کشیدن نقاشی دیواری بر روی آن هستند. در یک گوشه مدرسه، چند نفر از شاگردان مشغول غذا دادن به اردکها و مرغهائی هستند که در مدرسه پرورش می دهند. اینها بخشی از گوشت مورد نیاز غذای مدرسه را تامین می کنند. بخشی هم توسط بچه ها در غرفه های فروشگاه کسب و کار مدرسه فروخته می شود.
شاگردی در عرصه کسب و کار
فروشگاه مدرسه ساختمانی در کنار زمین مدرسه است که قبلا انبار کارخانه بوده است. فروشگاه تقریبا توسط بچه ها اداره می شود. هر چند برخی از فعالیتهای آن توسط کارکنان حرفه ای انجام و مدیریت می شود. بیشتر فعالیت فروشگاه بعد از ظهرها است. ضمنا فروشگاه پنجشنبه و جمعه هم باز است. تعداد زیادی از بچه ها به صورت حرفه ای در آن کار می کنند و درآمد خوبی برای خود و خانواده خود دارند. همه بچه ها مدرسه حتما به نوعی در این فروشگاه بصورت موقت یا دائمی فعالیت کرده و می کنند.
در فروشگاه محصولات و خدمات متعددی به مردم ارائه می شود. از محصولات تولید شده توسط بچه های مدرسه گرفته تا سایر محصولات خوراکی و لوازم التحریر و کتاب کودک و نوجوان و سایر مایحتاج خانواده ها. و خدماتی چون عکاسی، کشیدن نقاشی از چهره (توسط یکی از بچه ها که مهارت خاصی در این زمینه دارد)، خدمات تایپ و تکثیر و فتوشاپ (که چند تا از بچه ها در مورد آن حرفه ای شده اند)، و قهوه سرا (کافی شاپ) و رستوران کوچکی که بچه ها آن را اداره می کنند.
یک نانوائی سنتی هم در گوشه ای از فروشگاه قرار گرفته که نان لواش با گندم سبوس دار را می پزد. کشت این گندمها در یکی از زمینهای شیب دار اطراف شهر که قبلا بایر بوده، توسط خود بچه های مدرسه و مربیان بصورت دیم، ارگانیک و بدون سم و کود انجام می شود. یک نانوای حرفه ای در این نانوائی نان می پزد، اما تعدادی از بچه ها هم در بعضی از ساعتها در آن فعالیت می کنند. اغلب خانواده های مدرسه، نان خود را از این نانوائی تهیه می کنند.
همچنین نان مصرفی روزانه مدرسه نیز از همینجا بصورت داغ داغ تامین می شود. یک گوشه حیاط فروشگاه ،کارواش است که بچه ها ماشینها را با قیمتی مناسب تر از قیمت بیرون شستشو می دهند. اغلب خانواده های مدرسه و محله های اطراف، ماشینهای خودشان را برای شستشو به این کارواش می آورند. معلمان و مربیان و برخی از خانواده ها هم به همراه بچه ها، در تمام این فعالیتها مشارکت جدی و درآمد دارند.
کار و فعالیت مستمر خودانگیخته
به فضای داخل سالن اصلی بر می گردیم. از صبح تا ظهر همین تصویر را در سالن می بینید. هیچ کلاس و زنگی وجود ندارد. از صبح تا ظهر همه بچه ها بصورت جدی مشغول کارهای خود هستند.
ظهر با اذان شرعی، همه کارها تعطیل می شود و نمازجماعت در وسط سالن برگزار می شود. بین دو نماز هم برنامه متنوعی در 180 ثانیه که از قبل توسط یکی از کلاسها آماده شده، اجرا می شود. بعد از نماز هم بچه ها بلافاصله سفره ها را می اندازند و نهار می خورند. هر کلاس دور یک سفره با مربی خود غذا می خورد. تمام کارهای سفره انداختن و جمع کردن سفره ها و نظافت توسط بچه ها انجام می شود. بعد از غذا هم هر روز بچه های یکی ازکلاسها، به نوبت ظرفهای مدرسه را در کنار حوض ظرفشوئی مخصوصی که توسط خود بچه ها ساخته شده، می شویند. نظافت مدرسه توسط خود بچه ها انجام می شود. معمولا در ساعات بعد از ظهر، هر یک از کلاسها مسئولیت نظافت یکی از بخشهای مدرسه را بر عهده دارد. کلاسها و انجام کارهای درسی بعد از ظهر هم ادامه دارد.
ساعت سه می شود. برخی از بچه ها که راهشان دور است، با سرویس به منزل می روند. سرویسها سر ساعت سه دم درب مدرسه هستند. اما خبری از زنگ نیست. تک و توک بچه ها پیدایشان می شود. ولی هنوز مسافران سرویسها تکمیل نشده است. بعضا راننده سرویسها به داخل مدرسه رفته و سراغ شاگردان مسافر خود را می گیرند. اینطرف و آنطرف کلنجار راننده سرویس با شاگردان خود برای رها کردن کار مدرسه و سر وقت آمدن، دیده می شود. بعضی از شاگردان هم که با سرویس نمی روند، با آرامش بیشتری برای رفتن آماده می شوند.
بعضی از آنها کارشان هنوز تمام نشده و مشغول انجام دادن کارهای مدرسه شان هستند. بخصوص بچه هائی که کارهای واگذار شده را در روزهای قبل انجام نداده، و امروز مورد بازخواست شدید قرار گرفته و مجبورند با هماهنگی خانواده برای اتمام کارهای خودشان مقداری بیشتر در مدرسه بمانند. البته این را تنبیه تلقی نمی کنند؛ بچه ها ماندن در مدرسه را دوست دارند. بعضی از بچه ها هم که مشغول پروژه های خود هستند و ساعت بیشتری در مدرسه باقی می مانند. برخی هم که در فروشگاه مشغول کار و ارائه خدمات هستند.
چالشی پیش روی پیش فرضی غلط
هر چند این یک تجسم از یک مدرسه مثالی است، اما این تصویر غیر واقعی نیست. بسیاری از وقایع ذکر شده در این تصویر، واقعی یا نزدیک به واقعیت اتفاق افتاده در مدارس متعددی است. از جمله نمونه های فراوانی از آن را می توانید در فیلمهای متعدد موجود از مدرسه حکمت بابلسر و مدارس مرتبط ببینید.
این فقط یک مثال است. مثالی که تصویری را که به صورت پیش فرض از مدرسه و برنامه کلاس و تدریس بصورت متعارف داریم، نقض کرده و بر هم می زند. پیش فرضی که متولیان تحول نظام آموزشی، آن را به عنوان پیش فرضی لایتغیر باور کرده، و هر گونه اقدام تحولی را با مفروض گرفتن همان تصویر پیش فرض، برنامه ریزی می کنند.
به همین دلیل اقدامات تحولی هم در اطراف همان تصویر پیش فرض دور زده، و نمی تواند از آن دور شود. در حدی که اقدامات تحولی خودجوش نظیر آنچه در مدرسه حکمت بابلسر طی یک دوره 8 ساله اتفاق افتاده، و در حال سرایت به بسیاری از مدارس دیگر نیز هست، بعضا توسط بازرسان آموزش و پرورش به عنوان نقض مقررات آموزش و پرورش تلقی می شود.
مواردی نظیر حذف زنگ از مدرسه، درگیر شدن بچه ها در کارهای عملی، متنوع بودن برنامه درسی کلاسی، فراگرفتن موضوعات درسی در خارج از روال کتاب درسی، تخطی از تعداد ساعات تعیین شده برای هر درس به صورت مصوب و انجام فعالیتهای غیر آن در ساعات درسی مدرسه و نظایر آن، باعث شده که مدرسه حکمت بارها طعم اخطار و حتی ابلاغ تعطیلی را بچشد. این نشان از پیش فرض دانستن و باور به لایتغیر بودن تصویر مذکور در ابتدای همین یادداشت است. پیش فرضی که تلاش امثال مدرسه حکمت، آن را به چالش می کشد.
نظیر این مثال ذکر شده، گونه های مختلفی از چگونگی تعریف فعالیتهای روزمره مدرسه، و کلاس و درس و نظایر آن وجود دارد. از جمله ابداع سبکهای مختلف دوره ها و کارگاه های آموزشی در دهه های اخیر، نشان از این می دهد که این تصویر پیش فرض به گونه های مختلفی قابل نقض و جایگزینی است.
******
دیدیم که تصور فضای مدرسه، کلاس، جلسات، تکالیف، و برنامه روزانه فعالیتهای شاگردان، با مثالهائی نظیر آنچه بیان شد، قابل نقض است.
تجسم مدارس متعارف به عنوان پیش فرض لایتغیر، و برنامه ریزی تحول مبتنی بر این تجسم، ما را دچار دور باطلی می کند که خروج از آن را غیر ممکن می سازد.
در یادداشت بعدی، به یاری خداوند متعال، به موارد دیگری از این پیش فرضها و موارد نقض و راهکارهای نهفته در آنها، برای برون رفت از گردونه بسته کنونی اشاره می کنیم. ان شاء الله. الحمد لله رب العالمین.
ادامه دارد….
