چالشی مقابل کلاس، تدریس و تکلیفشهریور ۲۰, ۱۴۰۳

خبرگزاری فارس، 20 شهریور 1403

در تعلیم ماشینی در مدل متعارف مدرسه ای، هویت کودک از بین می رود؛ اعتماد او به مربیان و خانواده کاهش پیدا می کند؛ و خود نیز احساس می کند که به او اعتماد نمی شود؛ عزت نفس او از بین می رود؛ پرده حیای او در انجام کار خطا پیش دیگران دریده می شود؛ مجبور به دوروئی می شود؛ انگیزه های درونی در او را از بین می رود، و به پاداش و تنبیه بیرونی و معیارهای کاذبی نظیر مدرک وابسته می شود؛ احساس مسئولیت او نسبت به جامعه را از بین می رود؛ آرامش، شادابی و شوق، جای خود را به اضطراب می دهد؛ روحیه فعال به منفعل، و منتظر تمهیدات بالادستی تبدیل می شود؛ و … اینها فقط نمونه هائی از پیامدهای تصویر مدارس متعارف است.

در یادداشت ششم (دو قسمت اول و دوم)، از پیش فرضهائی صحبت کردیم، که نظام تعلیم و تربیت به غلط آنها را لایتغیر فرض کرده، بر آنها پافشاری می‌کند، و حاضر به تغییر آنها نیست؛ در حالی که تحول واقعی نظام تعلیم و تربیت، با تغییر این پیش فرضها محقق می شود. به عنوان مثال از پیش فرض مفهوم کتاب درسی سخن گفتیم. اینکه برای آموزش رسمی و همگانی، باید موضوعات مورد آموزش را در قالب کتاب درسی تدوین کرده، و تعلیم، بی چون و چرا و بی کم و کاست، دقیقا بر اساس آن انجام شود، و همه آموزش را هم در همان محدوده تعریف کرده و مورد سنجش قرار می‌دهیم. و دیدیم که این پیش فرض در قالب یک تفکر همگرا، منجر به از بین رفتن خلاقیت مربیان و ابتکار عمل و تطابق با شرایط محیط، و نیز در مورد شاگردان باعث حفظ محور شدن، عادت کردن به محتوای از پیش آماده برای یادگیری و فعالیت، انفعال و بی ارادگی در برخورد با مسائل واقعی، بی انگیزه شدن و نظایر آن می شود. در مقابل، گزینه های مختلفی برای آموزش اکتشافی، فعال و خودانگیخته وجود دارد که به نمونه هائی از آن اشاره شد. این نشان می دهد که تغییر نوع نگاه به کتابهای درسی و جایگاه آن ضرورت دارد. زمانی می توانیم به تحول فکر کنیم که باور کنیم کتاب درسی یکی از تنگناها و عوامل مشکل زای بنیادی در شکل کنونی معیوب نظام تعلیم و تربیت است.در ادامه به بررسی نمونه دیگری از این پیش فرضها می پردازیم.

درس خواندن در تنگنای یک نظم ماشینی

مدرسه را چگونه تصویر و تصور می کنیم؟ مدرسه با دیوارهائی بلند محصور شده است. از درب مدرسه که معمولا نگهبانی جلوی آن ایستاده است، وارد می شویم. یک حیاط آسفالت شده که بچه ها در آن در جنب و جوش هستند؛ و ساختمانی قوطی مانند و رسمی در میان حیاط. زنگ می خورد، بچه ها صف می کشند، مدیران مدرسه برای آنها سخنرانی می کنند، صف به صف به سر کلاس می روند. کلاسها احیانا در طبقات مختلف مدرسه قرار گرفته و درب آنها به یک راهرو باز می شود. هر کس سرجای خود رو به تخته و معلم می نشیند؛ معمولا درب کلاس در کنار تخته و مقابل همه قرار دارد. معلم می آید؛ پشت میز خود که رو به بچه ها و معمولا در گوشه مقابل درب است می نشیند؛ حضور و غیاب می کند؛ مشق های بچه ها را تک به تک می بیند. همه بچه ها کتابهای درسی را جلویشان باز می کنند.

معلم از روی کتاب درسی درس می دهد؛ از بچه ها سوال می کند؛ بعضا بچه ها را تک به تک پای تخته می آورد؛ بچه ها از روی کتابهای درسی می خوانند؛ بچه ها تکالیف داده شده را انجام می دهند؛ به تعامل و گفتگوهای بچه ها با هم روی خوش نشان داده نمی شود؛ مشق شب به بچه ها داده می شود؛ زنگ می خورد، بچه ها از کلاس بیرون می ریزند؛ زنگ تفریح است؛ بچه ها باید کلاس را ترک کنند. بچه ها چند دقیقه در حیاط در حالی که صدها کودک در آن ازدحام کرده اند، می ایستند و به زحمت قدم می زنند؛ و از بوفه ای که فقط دریچه ای از آن برای آنها باز است، در یک تلاش برای دستیابی به این دریچه در بین ازدحام بچه ها، با نهایت ذلت، خریدهای بعضا ناسالمی انجام می دهند؛ با هر گونه تزاحم و بازیگوشی بچه ها توسط ناظم مدرسه که در حیاط به عنوان مراقب ایستاده است، برخورد می شود.

زنگ می خورد؛ بچه ها با اکراه به سر کلاس می روند؛ و ادامه ماجرا تا عصر! و زنگ پایان می خورد و بچه ها و بعضا معلمان نیز انگار از زندان آزاد شده باشند، از کلاس و مدرسه بیرون می ریزند. بچه ها در منزل و معمولا با درگیر شدن والدین، مشق شب را انجام می دهند. تصور لحن های خشن برخورد با بچه ها توسط کادر مدرسه، چیده شدن بر حسب نام در ترتیب الفبا، لباس فرم یک رنگ و روپوش گونه و نظایر آن را برای کاملتر شدن این تصویر اضافه کنید. این تصویری است که ما از مدرسه داریم. تقریبا تصور مدرسه خارج از این فضا برای اغلب ما دشوار است. اما آیا این تنها تصویر ممکن از مدرسه و کلاس است؟ و آیا تعلیم و تربیت تحول یافته آینده، در چارچوب همین تصویر رخ می دهد؟

اطاعت کورکورانه در پشت پرده

کمی که دقت کنیم متوجه می شویم که به همراه این گونه تعلیم ماشینی اطاعت در مدل متعارف مدرسه ای، هویت کودک از بین می رود؛ اعتماد او به مربیان و خانواده کاهش پیدا می کند؛ احساس اعتماد به او در او تضعیف شده و می پندارد که فردی قابل اعتماد نیست؛ به فردی خجالتی و کم رو تبدیل می شود؛ تحقیرها نفس او را پیش خودش و دیگران ذلیل کرده و عزت نفس او از بین می رود؛ پرده حیای او در انجام کار خطا پیش دیگران دریده شده؛ مجبور می شود تا صداقت را کنار گذاشته و دوروئی و دروغ پیشه کند.انگیزه های درونی در او از بین رفته و اصلاح عمل او به انگیزه های بیرونی و پاداش و تنبیه و معیارهای کاذبی نظیر مدرک وابسته می شود؛ به همین دلیل احساس مسئولیت او نسبت به جامعه از بین رفته و تنها در صورتی که مجبور باشد، نسبت به حقوق دیگران اهمیت قائل می شود؛ مسئولیت پذیری او نیز کاهش یافته و تنها در صورتی که انتفاعی بیرونی در آن مشاهده کند، تن به مسئولیت خواهد داد؛ شادابی و شوق از او رخت بر بسته و افسرده و تکیده می شود؛ آرامش از بین رفته و اضطراب جایگزین آن می شود؛ روحیه فعال او به روحیه‌ای منفعل تبدیل می شود؛ قدرت تصمیم گیری را از دست داده؛ و منتظر تمهیدات بالادستی می شود؛ و … اینها فقط نمونه هائی از پیامدهای این تصویر مدارس متعارف است.