تمدن در گذار سایبری/ گذشته تمدنی و دامنه جهانی تمدن اول اسلامیآبان ۲۳, ۱۴۰۱

پس از سقوط امویان و به حکومت رسیدن عباسیان، شهر بغداد در ترکیبی کاملا متفاوت، به صورت مدور، و با یک طراحی پیشرفته، در دایره‌ای به قطر دو کیلومتر ساخته شد. به گونه ای که دارالخلافه در مرکز آن، و اطراف آن را نخلستانها و باغها و نیز مراکز نظامی در دایره مرکزی تشکیل می دادند. سپس در دو حلقه مدور، محلات شهر ساخته شد. دیوارها دارای تاسیسات نظامی و حفاظتی ویژه ای بود، و معماری پیشرفته ای داشت. چهار خیابان متقاطع، چهار دروازه شهر به سوی خراسان، بصره، کوفه و شام را به مرکز آن متصل می کرد (شکل) این شهر دارای تاسیسات پیشرفته شهری و دفاعی بود.  این شهر در سال 636 ه.ش. با حمله مغول به کلی نابود شد. شهر کنونی بغداد بر ویرانه های این شهر ساخته شده، و آثار شهر مدور تقریبا به کلی محو شده است. (خاتمی و جلالی، 99)

در عین اینکه توسعه شهرهائی نظیر مدینه النبی (ص) و مکه، در شکل گیری تمدن اسلامی به صورت توسعه طبیعی شهری اتفاق افتاد، ساخت شهرهائی نظیر بصره، کوفه و بغداد، و شهرهای متعدد دیگری از جمله سامرا، موصل، قیروان، فسطاط، قاهره، پس از گسترش سیاسی- نظامی، با اراده، برنامه ریزی، و طراحی از پیش تعیین شده انجام شد (فیرحی، 88).

توسعه تمدن اول اسلامی فقط با توسعه جغرافیایی کشورهای تابع و ساخت شهرها اتفاق نیافتاد. پیشرفت و تکامل علمی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حکومتی وسیعی در این دوران رخ داد، که با دیدی منصفانه، شکل گیری تمدنهای بعدی، مرهون پیشرفتهای این تمدن، و سرایت آن به تمدنهای بعدی بوده است بیت الحکمه، کتابخانه عظیمی در بغداد، از کتابها به زبانهای مختلف، در دوره بین سالهای 132، تا زمان سقوط بغداد توسط مغولها در 656، نمونه‌ای از ابعاد بافت تمدن اول اسلامی را نشان می‌دهد. این نهاد، بیش از یک کتابخانه، مؤسسه‌ای علمی، فرهنگستان، و دانشگاهی بود، که از یک سو مرکز ترجمه کتابهای متعددی بود که از نقاط و کشورهای مختلف، جمع آوری می شد، و بواسطه آن نهضت ترجمه دانش در آن دوران شکل گرفت. اما ماموریت اصلی آن، فراهم کردن زمینه های جذب و مهاجرت دانشمندان از کشورهای مختلف، و نشان از بنیادهای فرهنگی و علمی این تمدن بود. تمدنی که از یک سو وارث علمی تمدنهای پیشین در ایران، یونان، اسکندریه، هندوستان، و چین، و از سوی دیگر پایه گذار علمی تمدنهای بعدی در دوران رنسانس و عصر صنعتی و فراصنعتی شد. دارالعلم قاهره، کتابخانه رصدخانه مراغه، و کتابخانه ربع رشیدی در تبریز، نمونه های دیگری نظیر بیت‌الحکمه در این دوران تمدنی محسوب می شوند. [3] دانشگاههای متعدد نظیر نظامیه بغداد، بیمارستانهای متعدد، و اکتشافات، اختراعات و صنایع مختلف که بسیاری از آنها، شالوده صنایع تمدنهای بعدی را تشکیل داده است، همه نشان از ابعاد گوناگون تمدن اول اسلامی است[4]